ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΑΙΝΙΑΣ "Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΠΟΥ ΥΠΟΣΧΕΘΗΚΕ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ" 30-3-2025

 

Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΠΟΥ ΥΠΟΣΧΕΘΗΚΕ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Σκηνοθεσία : Πατρίσια Φοντ

Πρωταγωνιστούν : ¨Ενρικ Αουκέρ, Λαϊα Κόστα

Η Αριάδνα (Laia Costa) ανακαλύπτει ότι ο παππούς της, που εδώ και καιρό παραμένει συνεχώς σιωπηλός, ψάχνει τα ίχνη του πατέρα του , που είχε εξαφανιστεί κατά τον ισπανικό εμφύλιο. Αποφασίζει λοιπόν να ταξιδέψει στο ορεινό χωριό της βόρειας Ισπανίας, τόπο γέννησης του παππού, για να ξετυλίξει το κουβάρι των δραματικών γεγονότων πριν και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Ψάχνοντας όσους ντόπιους παρέμεναν στη ζωή, όλες τους οι διηγήσεις συγκλίνουν σε ένα εμβληματικό όσο και χαρισματικό πρόσωπο : τον δάσκαλο του χωριού Άντονι Μπενάγιες (Enric Auquer), που αποπειράθηκε να εφαρμόσει στο απομονωμένο ορεινό χωριό μία πρωτοποριακή και ελευθεριακή μέθοδο διδασκαλίας, τη μέθοδο του Γάλλου εκπαιδευτικού Φρενέ (Freinet). Ο Άντονι Μπενάγιες κατάφερε να εμπνεύσει τα παιδιά να διαλέξουν τις κλίσεις τους και τους υποσχέθηκε να τους δείξει τη θάλασσα που μέχρι τότε δεν είχαν ποτέ τους δει… Η ταινία είναι βασισμένη στην απίστευτη, μα πραγματική ιστορία του Άντονι Μπενάγιες, μίας εμβληματικής φιγούρας του αντιφασισμού στην Ισπανία την περίοδο που ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος.  

 

Το ισπανικό κίνημα Freinet και ο Antoni Benaiges

 

Επιμέλεια κειμένου: Παιδαγωγική Ομάδα “Tο Σκασιαρχείο”

  

Antoni Benaiges, ο δάσκαλος που υποσχέθηκε τη θάλασσα

 

"Η θάλασσα θα είναι πολύ πλατιά και μεγάλη. Αλλά πάνω απ' όλα θα είναι βαθιά. Το νερό θα είναι πιο ζεστό απ' ότι στα ποτάμια. Και θα πρέπει να είναι πολύ αλμυρή. Είναι το μέρος όπου πηγαίνουν για κολύμπι. Από εκεί περνούν και τα πλοία. Δίπλα θα έχει κάποιο σπιτάκι για να στεγνώνουν μετά το κολύμπι. Στην ακτή θα πρέπει να έχει άμμο."

                                                                                                                        Anita Ortiz

 

"Η θάλασσα είναι πολύ μεγάλη και για να περάσεις στο απέναντι χωριό πρέπει να να πάρεις το πλοίο και φαντάζομαι ότι θα χρειάζεται πάνω από 1 ώρα."

                                                                                                            Jose Cuesta

 

"Η θάλασσα θα είναι πολύ πολύ καθαρή, γιατί αν δεν είναι τότε είναι ανόητο να κολυμπάς μέσα...."

                                                                                                            Soledad Palacios

 

"Στη θάλασσα θα πρέπει να υπάρχει περισσότερο νερό από όλη το γη που έχω δει εγώ. Και το νερό θα πρέπει να είναι πολύ ζεστό. Στις όχθες θα πρέπει να έχει πέτρες γιατί αλλιώς το όλο το νερό θα έφευγε."

                                                                                                            Severino Diez

 

("Η θάλασσα, μέσα από τα μάτια παιδιών που δεν την έχουν γνωρίσει ποτέ", Έκδοση του μικτού δημοτικού σχολείου του Banuelos de Bureba, Ιανουάριος 1936)

 

 

            Το 1934 ο καταλανός δάσκαλος Antoni Benaiges έφτασε στο μικτό, μονοθέσιο, κρατικό δημοτικό σχολείο του Banuelos de Bureba στο Burgos προκειμένου να αναλάβει τα καθήκοντά του.

            Επρόκειτο για ένα μικρό και πάμφτωχο χωριό των 200 κατοίκων χωρίς ρεύμα, τρεχούμενο νερό και δρόμους, όπου το δημοτικό σχολείο παρακολουθούσαν με συχνές απουσίες λόγω της συμμετοχής τους στις αγροτικές εργασίες των γονιών τους 32 παιδιά.

            Εκεί, στον βορρά της ισπανικής ενδοχώρας, μακριά από πολιτιστικά ερεθίσματα, οικονομικές, τεχνικές ανέσεις και υπό την ασφυκτική επιτήρηση του καθολικού κληρικού καθεστώτος ο Benaiges έφτασε αποφασισμένος να εφαρμόσει μια πρωτοπόρο παιδαγωγική προσέγιση που μόλις είχε κάνει την εμφάνισή της σε μερικές δεκάδες σχολεία της Μαδρίτης και της ευρύτερης περιοχής της Καταλονίας λίγα χρόνια πριν, την τεχνική Freinet.

            Αμέσως μετά την εγκατάστασή του στο χωριό φρόντισε να παραγγείλει με δικά του έξοδα ένα τυπογραφικό μηχάνημα ώστε να μπορέσει να θέσει σε λειτουργία το σχέδιό του. Οι μαθητές και μαθήτριές του είχαν μια τουλάχιστον αρνητική, αν όχι εχθρική στάση προς το σχολείο, αφού το είχαν συνδέσει με τιμωρίες και ανούσια κηρύγματα. Επιπλέον, η δεινή οικονομική κατάσταση των οικογενειών τους, ανάγκαζε τα παιδιά αυτά να λείπουν για πολύ καιρό εώς και μήνες από αυτό προκειμένου να εργαστούν. Υπό αυτές τις συνθήκες ο Benaiges είχε αναλάβει ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο. Έπρεπε να αντιμετωπίσει τις βαθιά συντηρητικές και προσκολλημένες στην καθολική θρησκευτική παράδοση αντιλήψεις των ενηλίκων και να κινητοποιήσει τις στερημένες από πολιτιστικά ερεθίσματα παιδικές ψυχές.

            Πράγματι, στα 2 χρόνια που διήρκησε η θητεία του στο μικρό αυτό σχολείο κατάφερε να ταρακουνήσει γόνιμα τα λιμνάζοντα νερά των συνειδήσεων των παιδιών και των νέων του χωριού, όπως θυμόντουσαν οι μέχρι πριν λίγα χρόνια εν ζωή υπερήλικες πρώην μαθητές/ριές του.

 

Ένα τυπογραφείο, ένα γραμμόφωνο και μια ακλόνητη πίστη σε θεμελιώδεις αξίες

 

            Από την άφιξη του Benaiges το 1934 μέχρι το καλοκαίρι του 1936 τα παιδιά του μονοθέσιου σχολείου του Banuelos de Bureba με τη βοήθεια του δασκάλου τους τύπωσαν 6 τεύχη του εντύπου "Gestos" (Χειρονομίες) με κείμενα των μεγαλύτερων μαθητών/ριών, 3 τεύχη του εντύπου "Recreo" (Διάλειμμα) με κείμενα των μικρότερων και 4 τεύχη ειδικών θεμάτων : "El retratsista" (Ο φωτογράφος), "Suenos" (Όνειρα), "Folklore Burgales" (Φοκλόρ του Burgos) και "El mar" (Η θάλασσα). Τόσο στα μικρότερα παιδιά όσο και στους νέους και τις νέες του χωριού μάθαινε χορό, μιας και ο ίδιος ήταν εξαιρετικός χορευτής του τανγκό σύμφωνα με μαρτυρίες. Η μουσική, η ζωγραφική και το τυπογραφείο συνέθεταν την καθημερινότητα της σχολικής τάξης.

            Ο ίδιος είχε επισημάνει τα οφέλη της καινοτόμου αυτής τεχνικής σε διάφορα άρθρα του στο Δελτίο "Συνεργασία" του Συνεταιρισμού:

            "Το τυπογραφείο στο σχολείο είναι μια περιπέτεια. Απελευθερώνει το παιδί από τον χειρότερό του εχθρό: τον δάσκαλο. [...] Το παιδί διαθέτει δική του προσωπικότητα, αξίες και χαρακτηριστικά. Η διδασκαλία οφείλει να σέβεται αυτές τις αξίες, να μην τις μειώνει ή να τις διαψεύδει." ("Συνεργασία", Ιούνιος 1935)

            Οι εκδόσεις του μικρού αυτού σχολείου με τα κείμενα και τα χαρακτικά των παιδιών ήταν ένας τρόπος να ανοίξει ένα παράθυρο επικοινωνίας τους με τον ευρύτερο κόσμο. Ένας άλλος ήταν η αλληλογραφία με άλλα σχολεία της Ισπανίας. Επιπλέον, όμως, οι σχολικές εκδόσεις μέσω ενός δικτύου σταθερών συνδρομητών στήριζαν οικονομικά το όλο εγχείρημα αφού πολύ συχνά ο Benaiges αναγκαζόνταν να καλύψει με δικά του έξοδα τα όχι μόνο αναλώσιμα το τυπογραφείου, αλλά και ακόμη και το κάρβουνο για τη σόμπα του σχολείου.

            Ωστόσο, παρόλες τις δυσκολίες και τη δυσπιστία απέναντι στο έργο του που εξέφραζε μεγάλος μέρος των κατοίκων του χωριού ο ίδιος ένιωθε πολύ ικανοποιημένος και αποφασισμένος να συνεχίσει. Όπως έγραφε στον φίλο και συνάδελφό του Patricio Redondo:

            "Ζω απλά, έντονα, με πληρότητα και ελευθερία [...] Βλέπω ξεκάθαρα πώς σιγά σιγά ανάβει η σπίθα στα μικρά αυτά κεφαλάκια, πώς φωτίζεται όλο το χωριό, εδώ όπου δεν υπάρχει τίποτα..."

            Για τον Benaiges ο σεβασμός και η ελευθερία ήταν οι θεμελιώδεις αξίες που ενέπνεαν όλη τη δουλειά του, τη ζωή του την ίδια. Λίγο πριν το τέλος του δεύτερου χρόνου παραμονής του  στο απομακρυσμένο αυτό χωριό έγραφε στον ξάδερφό του Franscesc Nogues i Nogues:

            "... Τα παιδιά δεν μπορούν να γίνουν αυτό που κάποιος θέλει. Δεν είναι αντικείμενα. Οφείλουν να ακολουθούν τις ιδιαίτερες αξίες που κρύβουν. Οφείλουν να είναι ο εαυτός τους. Να σκέφτονται, να νιώθουν και να επιθυμούν. Ας τα αφήσουμε να είναι παιδιά. Ας τα σεβόμαστε κάθε στιγμή. Κι αν δρουν  σε ένα περιβάλλον με ελευθερίες, συντροφικότητα και πολλά ερεθίσματα θα δούμε πώς από την παιδική ηλικία αναβλύζει μια ζωή γεμάτη υποσχέσεις και θαύματα. Αυτό είναι το Σχολείο: περιβάλλον και ψυχαγωγία. Ελευθερία και πνευματικότητα."

            Το ειδικό τεύχος "Η θάλασσα", όπως και τα περισσότερα, προέκυψε μέσα από τις συζητήσεις που λάμβαναν χώρα στο σχολείο με τα παιδιά. Σύντομα, αντιλήφθηκε ότι οι μαθητές και οι μαθήτριές του δεν την είχαν δει ποτέ. Τα προέτρεψε λοιπόν να γράψουν για το πώς τη φαντάζονταν. Το αποτέλεσμα ήταν συγκλονιστικό. Τα παιδιά αποτύπωσαν τις σκέψεις τους αντλώντας από όσα είχαν ακούσει και όσα φαντάζονταν προσπαθώντας να την περιγράψουν και να τη συγκρίνουν με γνώριμά τους φυσικά στοιχεία. Ο Benaiges αποφάσισε ότι με το κλείσιμο του σχολείου το καλοκαίρι θα τα πήγαινε να δουν τη θάλασσα από κοντά στον γενέθλιο τόπο του και μάλιστα γι΄αυτόν τον σκοπό είχε ζητήσει από την οικογένειά του να ετοιμάσουν το εξοχικό τους ώστε να έμεναν εκεί.

            Δυστυχώς, η γενικότερη κοινωνικοπολιτική κατάσταση της περιόδου δεν του επέτρεψε να εκλπηρώσει το όνειρό του. Με το ξέσπασμα του εμφυλίου, την πρώτη κιόλας εβδομάδα στις 19 Ιουλίου του 1936 ο  Benaiges συνελήφθη και έμεινε υπό κράτηση στο Σπίτι του Λαού της Briviesca μαζί με έναν σύντροφό του. Εκεί βασανίστηκε, προτού μεταφερθεί μαζί με αρκετούς άλλους στο κοντινό βουνό La Pedraja. Από εκείνη τη στιγμή κι έπειτα αγνοούνταν η τύχη του για περισσότερα από 70 χρόνια, μέχρι το 2010 όπου εντοπίστηκε ο ομαδικός τάφος από τον καιρό του εμφυλίου στο σημείο εκείνο και ξεκίνησαν οι διαδικασίες εκταφής. Ο εντοπισμός των οστών των θυμάτων του εμφυλίου έδωσε τη δυνατότητα στους συγγενείς και φίλους να ολοκληρώσουν τη διαδικασία του πένθους τους, ενώ την ίδια στιγμή μπόρεσαν να ανασύρουν από τη μνήμη τους όλα όσα είχαν αναγκαστεί να αποσιωπήσουν υπό τον φόβο των αντιποίνων που ακολούθησαν το τέλος του εμφυλίου.

             Έτσι, η οικογένεια του Benaiges με τη βοήθεια των μαρτυριών παλιών μαθητών και μαθήτριών του μπόρεσε να δώσει τις πολυπόθητες απαντήσεις σχετικά με την εξαφάνισή του και να θαυμάσει το σπουδαίο έργο του. Η έρευνα γύρω από το πρόσωπό του πραγματοποιήθηκε χάρη στην αφοσίωση και τη συνεργασία αρκετών ανθρώπων και είχε ως αποτέλεσμα μεταξύ άλλων την έκδοση 2 βιβλίων κι ενός ντοκιμαντέρ. Πλέον στο Banuelos έχει δημιουργηθεί Σύλλογος με το όνομά του κι έχει αναπλαστεί το σχολείο σε μουσείο όπου εκτίθενται ντοκουμέντα από το πολύτιμο έργο του και πραγματοποιούνται σεμινάρια και ημερίδες σχετικά με την Παιδαγωγική Freinet.

 

Το όραμα για ένα σχολείο του λαού ριζώνει στην Ισπανία του '30

 

            Ο Γάλλος παιδαγωγός Celestin Freinet είχε δημιουργήσει από τα μέσα της δεκαετίας του '20 το Μοντέρνο Σχολείο με στόχο να επιτευχθεί μια αληθινή εκπαίδευση, ζωντανή, δυναμική και προσαρμοσμένη στα ενδιαφέροντα και στις ανάγκες των παιδιών, ανανεωμένη από τον πειραματικό ψηλαφισμό και ανοιχτή στην επίδραση της κοινότητας και των γειτονικών κοινοτήτων.

            Με βασική τεχνική τη χρήση του τυπογραφείου για τη διδασκαλία της γραφής και της ανάγνωσης και την επικοινωνία των παιδιών με τον έξω κόσμο, καθώς και με θεμελιώδη αξία του προγράμματός του τη συνεργασία και τη δημοκρατία μέσα στην τάξη, ο Freinet, πιστός στο πνεύμα της Νέας Αγωγής των ριζοσπαστικών, εκπαιδευτικών καινοτομιών των αρχών του '20 αιώνα, επιδίωκε την αναγέννηση του σχολείου μέσα από έννοιες όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η αλληλεγγύη.

            Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '20 άνοιξαν δρόμοι επικοινωνίας μεταξύ των δύο γειτονικών χωρών και συντελέστηκε η απαρχή του Freinet-σμού στην Ισπανία. Από το 1926 που έλαβαν χώρα οι πρώτες επισκέψεις εξουσιοδοτημένων από τη διοίκηση δασκάλων στο σχολείο του Freinet  στη Bar-sur-Loup και η συμμετοχή τους στα συνέδρια του Συνεταιρισμού Λαϊκής Εκπαίδευσης στη Γαλλία, εώς και το 1933 όπου και δημιουργήθηκε ο πρώτος Ισπανικός Συνεταιρισμός Τεχνικής Freinet δημοσιεύτηκαν δεκάδες άρθρα σχετικά με τα πλεονεκτήματα της συγκεκριμένης προσέγγισης σε έγκριτα παιδαγωγικά περιοδικά της χώρας και συνεχώς προσχωρούσαν νέα μέλη σε αυτό που θα αποτελούσε το κίνημα Freinet στην Ισπανία τη δεκαετία του '30.

            Ειδικότερα στην περιοχή της Λέριδα στην Καταλωνία δημιουργήθηκε η ομάδα Batec, η οποία αποτέλεσε τον σπόρο που δημιούργησε αργότερα τον Ισπανικό Συνεταιρισμό της Τεχνικής Freinet. Οι συναντήσεις τους πραγματοποιούνταν τακτικά τις Κυριακές σε διαφορετικό κάθε φορά χωριό όπου διέμεναν κι εργάζονταν τα μέλη της ομάδας και έθεταν ζητήματα εκπαιδευτικής πολιτικής ενός νέου και ριζικά διαφορετικού σχολείου. Αντάλλασαν απόψεις, ιδέες και εμπειρίες από την καθημερινότητά τους στα σχολεία θέλοντας να δημιουργήσουν ένα δίκτυο αλληλοϋποστήριξης και διάδοσης των καινοτομιών που εφάρμοζαν.

            Ο Antoni Benaiges ήταν μέλος της Batec και η δραστηριότητά του ήταν ιδιαίτερα γόνιμη όπως φαίνεται από τη συμμετοχή του στα συνέδρια του Ισπανικού Συνεταιρισμού το 1934 και το 1935, καθώς και από την αρθρογραφία του στο Δελτίο του συνεταιρισμού "Συνεργασία, το τυπογραφείο στο σχολείο", το οποίο αποτέλεσε το όργανο επικοινωνίας του ισπανικού κινήματος Freinet. Στα συνέδρια αυτά αποτυπώνοταν ο μεγάλος ενθουσιασμός των συμμετεχόντων για τις καινοτόμες τεχνικές με προεξέχουσα αυτή του τυπογραφείου και παίρνονταν δεσμευτικές αποφάσεις που αφορούσαν μεταξύ άλλων στη μετάφραση άρθρων και βιβλίων του ίδιου του Freinet, στη θεσμοθέτηση της διασχολικής αλληλογραφίας, στην έκδοση του παιδικού εντύπου "Αυτό που γράφουν τα παιδιά" και στη σύνταξη ενός γενικού αρχείου φύλλων εργασίας.

            Κατά τη διάρκεια της δεκατίας του '30 ένα σύνολο 149 περιοχών στην Ισπανία γνώρισαν κάποια στιγμή τις τεχνικές του γαλλικού Μοντέρνου σχολείου. Η πλειοψηφία των σχολείων ήταν μονοθέσια (56%) σε αγροτικά κυρίως περιβάλλοντα που μαστίζονταν από τις άθλιες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και τον αναλφαβητισμό. Το πάθος των δασκάλων αυτών των περιοχών για μια διαφορετική εκπαίδευση δεν έσβησε ούτε με το ξέσπασμα του εμφυλίου το 1936, αν και με το πέρασμα του χρόνου έγινε ξεκάθαρο ότι η ιδιότυπη και περιθωριακή αυτή παιδαγωγική άνοιξη δεν επρόκειτο να διαρκέσει πολύ.

 

Η αρχή του τέλους του ισπανικού Freinet-ικού κινήματος του '30

 

            Οι τουλάχιστον 224 "ελεύθεροι σκοπευτές" του κινήματος διακρίνονταν για τις προοδευτικές τους ιδέες, τα αντικληρικά τους αισθήματα και τη σαφή τάση τους προς τα αριστερά κόμματα της εποχής, επομένως τέθηκαν σχεδόν αμέσως στο στόχαστρο των φαλαγγιτών του Φράνκο. Ενώ είχε αποφασιστεί ήδη από τον Απρίλιο του 1936 να λάβει χώρα το 3ο συνέδριο του Συνεταιρισμού το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς, αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ και δεν μοιράστηκε στους συνέδρους το μεταφρασμένο βιβλίο του Γάλλου παιδαγωγού. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου υπήρξαν ακόμη 13 σχολικές εκδόσεις, οι οποίες, όμως, διαπνέονταν από συναισθήματα παραίτησης και φόβου. Μια αισιόδοξη εξαίρεση στο δυσοίωνο μέλλον που διαφαινόταν σημειώθηκε στη δημιουργία του Σχολείου Freinet Βαρκελώνης τον Οκτώβρη του 1936, το οποίο στην πραγματικότητα αποτέλεσε το πρώτο επίσημο σχολείο Freinet στον κόσμο.

            Στις περιοχές που κυριαρχούσε ο εθνικός στρατός ετίθετο σε λειτουργία ένα αμείλικτο σύστημα τρομοκρατίας με σκοπό να αποκαθαρθεί το σώμα των δασκάλων δημόσιων λειτουργών από αντεπαναστατικά στοιχεία. Η πιο ήπια μορφή αυτού του συστήματος ήταν η αποστολή δελτίων κάθαρσης και οι απολύσεις και στο άλλο άκρο βρίσκονταν οι εξαφανίσεις και οι εκτελέσεις χωρίς προηγούμενη δίκη. Από την αρχή του πολέμου 7 δάσκαλοι Freinet εκτελέστηκαν από τον εθνικό στρατό, 2 πέθαναν στο μέτωπο και 31 συνολικά έφυγαν στην εξορία. Το μεγαλύτερο μέρος των διωκόμενων εντοπίστηκε στην Καταλονία ανάμεσα στο 1939 και το 1940, όπου ο πόλεμος κράτησε μέχρι το τέλος.